Από την αρχαιότητα η ελιά θεωρούνταν σύμβολο ευημερίας, ειρήνης, γονιμότητας και ευφορίας και έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ιστορία και τον πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων, λόγω της ιερότητάς της, της οικονομικής της σημασίας και της ποικιλίας των χρήσεων των προϊόντων της. στην καθημερινή και θρησκευτική ζωή.
Χρονολογικά, οι απαρχές της ελαιοκαλλιέργειας τοποθετούνται στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (3η χιλιετία π.Χ.) σύμφωνα με τα ευρήματα των ανασκαφών της Μινωικής Κρήτης καθώς και του Μυκηναϊκού πολιτισμού (1600-1100 π.Χ.).
Στην Ιλιάδα (8ος αι. π.Χ.) αναφέρεται ότι η Ήρα αλείφει το σώμα της με αρωματικό ελαιόλαδο καθώς και ο Οδυσσέας μαζί με τον Διομήδη πλένονται πρώτα με χλιαρό νερό και αμέσως μετά αλείφουν το σώμα τους με ελαιόλαδο. Στην Οδύσσεια διαβάζουμε για το λουτρό του Τηλέμαχου στη Σπάρτη, όπου, αφού πλύθηκε, άλειψαν το σώμα του με ελαιόλαδο. Το ελαιόλαδο λοιπόν χρησιμοποιήθηκε ευρέως για την επάλειψη του σώματος ως καλλυντικό, πριν και μετά τους Αγώνες στα Γυμνάσια, καθώς και στα Λουτρά (Βαλάνεια), αλλά και για την επάλειψη του σώματος του νεκρού.
Οι Θεές του Ολύμπου χρησιμοποιούσαν ένα είδος «αλοιφής» από ελαιόλαδο που πίστευαν ότι είχε θαυματουργές ιδιότητες για το σώμα.
Σύμφωνα με τον Σόλωνα (639-559 π.Χ.): «ο καρπός της ελιάς είναι μεγάλη ευλογία για ό,τι χρειάζεται στη ζωή». Τότε, μάλιστα, το ελαιόλαδο καλλιεργούνταν συστηματικά, ώστε να νομοθετηθούν σχετικοί νόμοι που αφορούσαν την κυκλοφορία του.
Ο Σοφοκλής (496-406 π.Χ.) στον Οιδίποδα στον Κολωνό γράφει «σε αυτή τη γη ευδοκιμεί η πράσινη ελιά που τρέφει τα παιδιά, ένα φυτό που γεννήθηκε από τη γη, που τα χέρια δεν δημιούργησαν, αντικείμενο φόβου για τους Εχθροί, ποτέ μέχρι τώρα δεν άκουσα να φυτρώνει στην Ασία ούτε στην Πελοπόννησο, αυτό το δέντρο κανένας Κύριος ούτε μεγάλος ούτε νέος θα το καταστρέψει γιατί το μάτι του μοιραίου Δία, που είναι πάντα άγρυπνο, και η Αθηνά το προστατεύουν».
Ο Δημόκριτος (460-370 π.Χ.) είπε ότι μπορεί κανείς να είναι υγιής βουτώντας το εσωτερικό του με μέλι και το εξωτερικό του με λάδι.
Το ελαιόλαδο είναι και τροφή και φάρμακο κατά τον Ιπποκράτη.
Στον κώδικα του Ιπποκράτη, μπορούν να βρεθούν περισσότερες από εξήντα φαρμακευτικές χρήσεις του ελαιολάδου. οι πιο συνηθισμένες χρήσεις είναι κυρίως για την επούλωση δερματολογικών παθήσεων, κατά την εγκυμοσύνη, τον τοκετό αλλά και ως μέσο αντισύλληψης. Χρησιμοποιούνταν επίσης για τη θεραπεία χρόνιου πυρετού, μικρών τραυμάτων και ως αντίδοτο σε περιπτώσεις μικρής δηλητηρίασης.
Οσμές Άλλες φαρμακευτικές χρήσεις ήταν οι σταγόνες για τα ερεθισμένα μάτια αλλά και για το έλκος στομάχου.
Στο βιβλίο του «Διατροφή και Θεραπευτική», ο Ιπποκράτης έγραψε για το ελαιόλαδο: «Το τρίψιμο με λάδι και νερό μαλακώνει το σώμα και δεν το αφήνει να ζεσταθεί πολύ».
Στο «The Ecclesiazusae», (372-287 π.Χ.) του Αριστοφάνη, μια νεαρή γυναίκα ζητά από μια άλλη γυναίκα να πλησιάσει και να μυρίσει τα μαλλιά της που μόλις είχαν αλειφθεί με αρωματικό ελαιόλαδο.
Επιπλέον, ο Θεόφραστος (372-287 π.Χ.) στο έργο του «Περί Όσμων» και ο Διοσκουρίδης (40-90 μ.Χ.) έχουν διασώσει πληροφορίες για τα συστατικά και τις συνταγές παραγωγής αρωματικού λαδιού. Ο Διοσκουρίδης συνιστούσε τη χρήση ελαιολάδου (πράσινο ελαιόλαδο) για πονόδοντους πονοκεφάλους όπως ακριβώς χρησιμοποιούμε σήμερα τα Μη Στεροειδή Αντιφλεγμονώδη Φάρμακα.
Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) στο «Αθηναίων Πολιτεία» (Το Αθηναϊκό Σύνταγμα) αναφέρει τον συμβολισμό του λαδιού ως έπαθλο στους νικητές των ιπποδρομιών και των αγώνων γυμναστικής και πώς νομοθετικά θα μπορούσε να επιβληθεί ακόμη και η θανατική ποινή σε όποιον ξερίζωνε ελαιόδενδρο.
Επίσης, οι νικητές των Ολυμπιακών Αγώνων έλαβαν ως δώρο ελαιόλαδο και στεφανώνονταν με στεφάνι ελιάς.
Ο στρατηγός Hannibal (247-183 π.Χ.) γνώριζε ότι το ελαιόλαδο χαλαρώνει ολόκληρο το σώμα, επομένως, το χειμώνα, στις όχθες του ποταμού Trebbia. διέταξε τους στρατιώτες του, πριν από τη μάχη και αφού είχαν φάει καλά. για να τρίψουν μετά με ελαιόλαδο.
Το άλειμμα του σώματος με ελαιόλαδο βοήθησε στη μάχη σώμα με σώμα, ως μέσο για να ξεφύγει κανείς από τις λαβές του αντιπάλου. Επίσης, η χρήση του στα πανωφόρια τα έκανε αδιάβροχα.
Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι είναι πιθανώς οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν ελαιόλαδο για να αλείφουν τους μυς για να τους κρατήσουν ευλύγιστους. Οι αθλητές και όσοι είχαν ανώτερες κοινωνικές θέσεις χρησιμοποιούσαν το λάδι για τον καθαρισμό του σώματός τους. Σε εποχές που δεν υπήρχαν ούτε σαπούνια ούτε υλικά για την καθαριότητα και την υγιεινή του σώματος, το λάδι φαίνεται να έπαιζε πρωταρχικό ρόλο σε αυτόν τον τομέα. Σε πρόσφατη μελέτη, υπολογίστηκε ότι το λάδι που χρειαζόταν ετησίως στα πλούσια σπίτια της αρχαίας Αθήνας ήταν 200 -300 κιλά, ένα σημαντικό ποσό αν ληφθεί υπόψη η αποτελεσματικότητα των ελαιόδεντρων αλλά και οι τεχνολογικές δυνατότητες εξαγωγής ελαιολάδου.
Σε άλλες πηγές διαβάζουμε ότι οι Έλληνες δεν άλειφαν μόνο τις χαίτες των αλόγων με λάδι αλλά και τα δικά τους μαλλιά, κυρίως τις γυναίκες, συχνά και τα δικά τους ρούχα.
Στις επιγραφές του περίφημου Ασκληπιού (3ος αιώνας π.Χ.) αναφέρεται ότι το λάδι χρησιμοποιήθηκε για την παρασκευή ειδικών αλοιφών και θεραπειών.
Ο Πλούταρχος (45-120 μ.Χ.) στα «Ηθικά» αναφέρεται στη θεραπεία της μαστίτιδας με νερό και λάδι «υδρέλαιο».
Οι Αθηναίοι στα νομίσματά τους απεικόνιζαν τη θεά Αθηνά με ένα στεφάνι ελιάς στο κράνος της και έναν αμφορέα με λάδι ή ένα κλαδί ελιάς.
Το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία στην Ολυμπία, έργο του Φειδία, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου στέφθηκε με κλαδιά ελιάς.
Όσον αφορά την οικονομία, το λάδι ήταν προϊόν έλξης αλλά και αιτία πολέμου. Οι εξαγωγές του γίνονταν δια ξηράς και δια θαλάσσης.
Οι Σπαρτιάτες εισβάλλοντας στην Αττική κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο κατέστρεψαν τους ελαιώνες, αλλά οι Αθηναίοι με τον Περικλή είχαν κόψει δέντρα και στις πεδιάδες της Κυνουρίας και της Αργολίδας. Οι αρχαίες πηγές αναφέρουν αρκετές παρόμοιες περιπτώσεις, όπου ο εχθρικός στρατός, καταστρέφοντας ελαιόδεντρα, έβλαψε την τοπική οικονομία για πολλά χρόνια, μέχρι να ξαναφυτρώσει ο ελαιώνας.
Άλλες χρήσεις του λαδιού εκτός από τη βασική τροφή: χρειαζόταν ως πηγή καυσίμου για φωτισμό αφού οι λάμπες έκαιγαν λάδι. Αυτή η χρήση επιβιώνει σήμερα με τα κεριά της αγρυπνίας.
Ως λιπαντικό χρησιμοποιήθηκε και λάδι, π.χ. σε μεταλλικούς μηχανισμούς ή ξύλινα μέρη και για τη συντήρηση ελεφαντόδοντου, δέρματος και μετάλλων